جیمی کارتر؛ رئیس‌جمهوری که انقلاب ایران سرنوشتش را تغییر داد

بعدی- جیمز ارل کارتر جونیور معروف به جیمی کارتر سی و نهمین رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در سن ۱۰۰ سالگی درگذشت. او یکی از دوازده رئیس جمهور آمریکا در تاریخ آمریکاست که تنها یک دوره در کاخ سفید زندگی کرد و مطمئنا مسن ترین رئیس جمهور زنده این کشور بود. جو بایدن اکنون مدال مسن ترین رئیس جمهور آمریکا را بر تن دارد. جیمی کارتر از سال 1977 تا 1981 رئیس جمهور ایالات متحده بود.

به گزارش فردا می توان ادعا کرد که تقریباً هیچ رئیس جمهوری در تاریخ آمریکا مانند کارتر نام و سرنوشت خود را به ایران پیوند نداده است. ایران قبل و بعد از انقلاب همواره مورد توجه کاخ سفید بوده است، اما کارتر از چند جهت استثنا است.

سرنوشت شاه

محمدرضا پهلوی که از سال 1320 تا 1357 پادشاه ایران بود، هشت رئیس جمهور دموکرات و جمهوری خواه را به خود دید. هنگامی که او جانشین پدرش، فرانکلین دی. روزولت در کاخ سفید بود. و وقتی کارتر این سمت را گرفت برای همیشه ایران را ترک کرد. نام های کارتر و شاه به دو دلیل به هم مرتبط هستند. در طول پنج دهه گذشته، طرفداران نهضت پهلوی مدعی بودند که کارتر دلیل سکوت شاه بوده است.

طرفداران این نظریه سفر ژنرال هایزر به ایران قبل از خروج شاه، فشار کارتر به پهلوی دوم برای رعایت حقوق بشر و روابط با مخالفان را از جمله اتهامات کارتر می دانند. در کنار همه این اتهامات، کارتر به عنوان رئیس جمهور آمریکا اجازه ورود محمدرضا پهلوی را به این کشور نداد. شاه در پاسخ به تاریخ می نویسد: «از روزی که در ژانویه 1979 تهران را ترک کردم، دولت آمریکا هرگز علاقه ای به سفر احتمالی من به آن کشور نشان نداد. اما در یک نکته، آمریکایی‌ها هرگز تردیدی باقی نگذاشته‌اند: من می‌توانم زمانی که نیاز فوری پزشکی وجود داشته باشد یا امنیت من در خطر باشد، به ایالات متحده سفر کنم.

در 30 اردیبهشت 1358 که بیماری شاه جدی شد، اجازه ورود به آمریکا را پیدا کرد. این در حالی است که مقامات حکومت جدید ایران می خواستند او را به دلیل اقداماتش در 37 سال حکومت بر ایران به دادگاه تحویل دهند. ورود شاه به آمریکا مقدمه ای برای گروگان گیری بود که 444 روز به طول انجامید.

بحران گروگان گیری

در 22 آبان 1358 اتفاقی در ایران رخ داد که سرنوشت کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا را تحت تأثیر قرار داد. دانشجویان پیرو خط امام به پذیرش شاه توسط آمریکا اعتراض کردند و در نهایت این کار را کردند. البته بررسی اظهارات طراحان اشغال سفارت آمریکا نشان می دهد که روحیه ضد امپریالیستی و دخالت های قبلی آمریکا نیز عامل بوده است اما ابراهیم اصغرزدا که از او به عنوان طراح حمله به این کشور یاد می شود. سفارت در این خصوص گفت: این موضوع برای ما بسیار جدی است، رفتن شاه به آمریکا بود، این اتفاق برای ما بسیار جدی بود و منتظر پاسخ دولت بودیم و دولت پاسخ نداد. ظاهراً با ما برخورد جدی شد و تصمیم گرفتیم خودمان به این حادثه پاسخ دهیم.» (ایرنا، 1392)

نقل قول معروف سازمان دهندگان اشغال این است که آنها قصد داشتند برای مدت کوتاهی سفارت را به عنوان اعتراض اشغال کنند، اما این اقدام به یک بحران 444 روزه منجر شد. بحرانی که ارتباط مستقیمی با سرنوشت کارتر دارد.

پس از آنکه دولت کارتر به دلیل فشارهای سیاسی و اقتصادی نتوانست گروگان ها را آزاد کند، در نهایت دست به یک حمله مخفیانه زد. در اردیبهشت 1359، در جریان عملیات عقاب، ایالات متحده قصد داشت 52 گروگان باقی مانده از دیپلمات ها و کارکنان سفارت را از طریق نیروهای نظامی خود آزاد کند. حریم هوایی ایران را نقض کردند و در طبس فرود آمدند. اما آنها نتوانستند به هدف خود برسند و نتوانستند گرفتار طوفان شن شوند. سرنوشت گروگان های آمریکایی به بزرگترین مشکل کارتر تبدیل شد. چون روز به روز به زمان انتخابات آمریکا نزدیک می شد و به همین دلیل تحت فشار جمهوری خواهان و البته طرفدارانش بود. حتی مرگ شاه در 14 مرداد 1359 باعث نشد ایران گروگان ها را آزاد کند. چون دیگر کار دانشجو نبود و تصمیم در بالاترین سطح کشور گرفته شد.

قرارداد الجزایر

کارتر در مورد تاثیر این موضوع در شکست خود از ریگان اینگونه گفت: شک ندارم که دلیل اصلی شکست من موضوع گروگان ها در ایران بوده است. وی در عین حال خاطرنشان کرد: اگر نیروهای آمریکایی می توانستند گروگان ها را در عملیات دلتا (حادثه طبس) آزاد کنند، دوباره رئیس جمهور آمریکا می شد. (مهر، 1387) وی در بخشی دیگر از اظهارات خود در سال 1388، مذاکره و مذاکره با ایران را برای آزادی گروگان ها صحیح دانست.

اشاره کارتر به قرارداد الجزایر است که بین ایران و آمریکا برای پایان دادن به گروگانگیری منعقد شد. پس از افتتاح مجلس اول، اداره پروژه گروگان گیری به مجلس سپرده شد. الجزایر نقش میانجی و تبادل پیام بین تهران و واشنگتن را ایفا کرد. اتفاقی که روند حل بحران را طولانی کرد و کارتر در این باره می گوید: ایرانی هایی که فارسی صحبت می کنند از طریق الجزایری ها که فرانسوی صحبت می کنند پیام خود را به ما که انگلیسی صحبت می کنیم می رسانند! (شهروند، 2018)

ممکن است یک سوال پیش بیاید که چرا این مذاکره تا دی ماه 1360 ادامه داشت؟ «بر اساس پیشنهادات مجلس، دولت بهزاد نبوی، وزیر مشاور در امور اجرایی را به عنوان رئیس گروه مذاکره‌کننده ایران انتخاب کرد. همچنین الجزایر نقش میانجی برای حل مسئله گروگانگیری را بر عهده گرفت و تیم این کشور به رهبری محمد بن یحیی وزیر امور خارجه مذاکرات با ایران و آمریکا را آغاز کرد.

نتیجه مذاکرات منجر به تهیه دو بیانیه شامل بیانیه اصول کلی و بیانیه حل و فصل دعاوی و همچنین سند تعهدات طرفین شد که مجموعاً به بیانیه الجزایر معروف شد. دلیل انتخاب کلمه بیانیه به جای توافق یا توافق این بود که ایران آمادگی نشستن بر سر میز مذاکره با آمریکا را ندارد و دولت الجزایر به عنوان میانجی آنچه را که در آن توافق شده بود منتشر کرد. این مذاکرات مذاکرات طولانی ایران و آمریکا در قالب بیانیه‌ای در مورد بیانیه مذکور به طور جداگانه در تاریخ 19/1/1981/29 دسامبر 1359 امضا و به دولت الجزایر تحویل داده شد.

در خاتمه، دولت ایالات متحده بر اساس بیانیه الجزایر متعهد شد:

1 – دولت آمریکا موظف شد با لغو احکام تحریم تا 23 آبان 1358 (روز انسداد وجوه ایران توسط رئیس جمهور آمریکا) تا حد امکان وضعیت مالی ایران را ترمیم کند.

۲- دولت آمریکا موظف است با اجرای توافقات مندرج در بیانیه در خصوص حل و فصل دعاوی و تجدیدنظر، کلیه اقدامات قانونی را در دادگاه های ایالات متحده آمریکا در خصوص ادعای اتباع و مؤسسات آمریکایی علیه ایران و نهادهای دولتی انجام دهد. در مورد دعاوی داوری متقابل، یعنی توقف و لغو کلیه احکام دادگاه و سایر دعاوی مبتنی بر این ادعاها و ارائه دلایل.

3 – ایالات متحده آمریکا متعهد شده است که دارایی های ایران را تحت صلاحیت آمریکا به شرح زیر بازگرداند:

الف) طلای متعلق به ایران و کلیه دارایی های ایران نزد بانک فدرال رزرو نیویورک به همراه بهره آن. پرداخت ها و اقساط بدهی دولت و نهادهای تحت کنترل دولت بازپرداخت می شود. ب) دارایی های دارای شعب بانک های آمریکایی در آمریکا. این دارایی ها حداکثر ظرف مدت شش ماه با حکم قضایی آزاد می شود و نیمی از وجوه آزاد شده تا سقف یک میلیارد دلار در حساب تضمینی ذینفع به نام «بانک مرکزی دولت» نگهداری می شود. از الجزایر” که فقط برای تضمین پرداخت و کالا استفاده می شود. ج) سایر دارایی ها اعم از وجوه اوراق بهادار و کلیه مواردی که مشمول اقلام مذکور نمی شود.

4- ایالات متحده آمریکا متعهد شده است که از این پس به هیچ وجه در امور داخلی ایران دخالت نکند.

5- آمریکا متعهد شده است که تمامی تحریم های تجاری علیه ایران را لغو کند.

6- آمریکا متعهد شده است که از دعاوی علیه ایران در دادگاه های بین المللی پس بگیرد.

7 – ایالات متحده متعهد می شود از طرح ادعاهای ایالات متحده یا شهروندان یا افراد غیر آمریکایی در دادگاه های آمریکایی برای هرگونه ادعای فعلی یا آتی علیه ایران در رابطه با موارد زیر جلوگیری کند:

الف) دستگیری و بازداشت گروگان ها؛ (ب) خسارت به اموال ایالات متحده یا اتباع ایالات متحده در داخل ساختمان سفارت. ج) صدمات وارده به شهروندان ایالات متحده یا اموال آنها در جریان انقلاب اسلامی ایران.

8- ایالات متحده متعهد است راه های زیر را برای بازگرداندن دارایی های خانواده شاه که در ایالات متحده است به ایران ارائه دهد.

الف) ممانعت و ممنوعیت نقل و انتقال اموالی که تحت کنترل وارث شاه یا یکی از بستگان نزدیک وی بوده و از طرف ایران در دادگاه های ایالات متحده به عنوان «چشم انداز» علیه آنها شکایت می شود. ب) جمع آوری اطلاعات اشخاصی که مستقیماً در حوزه قضایی ایالات متحده دخالت داشته اند در خصوص اموال مذکور و انتقال آنها به ایران و اعمال مجازات های کیفری و مدنی در صورت تخلف از این موضوع. ج) اجرای احکام و تصمیمات دادگاه های ایران در مورد این دارایی ها توسط دادگاه های آمریکایی. ت) ایالات متحده متعهد می شود هر گونه خسارات وارده به هیأت داوری در رابطه با هرگونه اختلاف و عدم رعایت تعهدات فوق را به ایران جبران کند.

پس از انتشار بیانیه الجزایر و امضای فرمان اجرایی توسط جیمی کارتر در آخرین روز ریاست جمهوری وی در 19 ژانویه 1981 / 29 دسامبر 1359 و انتقال تقریباً هشت میلیارد دلار از دارایی های ایران از فدرال. رزرو کنید. بانک نیویورک و شعب خارجی بانک های آمریکایی در حساب امانی دولت الجزایر در بانک بریتانیا، یک روز پس از 20 ژانویه 1981 / 30 دسامبر 1359، 52 آمریکایی که چند ساعت قبل از پایان دوره کارتر آزاد شدند. . از طریق الجزایر به آمریکا اعزام شدند و گروگانگیری دیپلمات های آمریکایی پس از 444 روز پایان یافت. (دپارتمان مرکز بررسی اسناد تاریخی اطلاعات، 1403) علیرغم این واقعیت که مذاکرات توسط دولت کارتر انجام شد، با ادای سوگند رونالد ریگان در خارج از ساختمان کنگره به پایان رسید.