رویکرد عمل گرایانه ترکیه در قبال روسیه و غرب

بعدی- الکساندر گابویف، مدیر مرکز اوراسیا در بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی

بر اساس گزارشی از بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللیدر طول جنگ سرد، ترکیه به عنوان یک مدافع قاطع از جناح جنوبی اروپا در برابر تهدید شوروی ایفای نقش کرد و همیشه با متحدان غربی خود در چارچوب ناتو هماهنگ بود. اما در طول دهه های گذشته، این اعتماد به چالش کشیده شده است. روابط نزدیک ترکیه با روسیه و افزایش تنش با ایالات متحده و برخی از متحدان اروپایی، تصویری نامطمئن از ترکیه به عنوان یک عضو قابل اعتماد در معماری امنیتی غرب ایجاد کرده است.

در دهه گذشته، روابط دوجانبه روسیه و ترکیه تحت رهبری ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. این دو رهبر نه تنها به طور مؤثر مسیر این روابط را هدایت کردند، بلکه آنها را از چالش ها و بحران های احتمالی محافظت کردند. به خصوص در مواردی مانند لیبی و سوریه که اهداف آنکارا و مسکو با یکدیگر تعارض دارند.

برای مقابله با نفوذ روسیه، ترکیه گاهی به دنبال حمایت خارجی بوده است، اما در برخی مواقع با روسیه همگرایی کرده است. نمونه هایی از این نزدیکی را می توان در اوایل تأسیس جمهوری ترکیه و اتحاد با اتحاد جماهیر شوروی مشاهده کرد. عضویت ترکیه در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در سال 1952 و همکاری اقتصادی با اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1960 پیچیدگی روابط دو کشور را به وضوح نشان می دهد. امروز به دلیل چالش های مشترک دو کشور در روابط خود با غرب، ترکیه و روسیه بار دیگر به همکاری های دوجانبه در زمینه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی روی آورده اند.

روابط پر تنش ترکیه با غرب و تعامل فرصت طلبانه آن با روسیه بخشی از تلاش اردوغان برای بازتعریف موقعیت ترکیه در صحنه جهانی است. این کشور مانند بسیاری از قدرت های متوسط، سیاست محتاطانه ای را دنبال می کند که در آن منافع مالی، اقتصادی و سیاسی را در سطح بین المللی در اولویت قرار می دهد. برای درک بهتر این روابط و پیش‌بینی آینده آنها، تحلیل عمیق‌تری از پویایی کنونی برای تشویق ترکیه برای همسویی نزدیک‌تر با متحدانش در ناتو لازم است.

ابعاد امنیتی

امنیت یکی از ارکان اساسی روابط روسیه و ترکیه است. پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، این دو کشور وارد وضعیت جدیدی شدند که دیگر محدود به رویارویی با دو بلوک نظامی نبود. این تحولات فرصتی را برای آنکارا و مسکو فراهم کرد تا روابط امنیتی خود را بررسی کنند، اختلافات را مدیریت کنند و زمینه هایی برای همکاری مشترک ایجاد کنند. هر دو کشور در مناطق وسیعی از جمله بالکان، دریای سیاه، قفقاز جنوبی، خاورمیانه و آسیای مرکزی حضور دارند. اگرچه منافع آنها در این زمینه ها اغلب با یکدیگر در تضاد است، اما فرصت هایی برای همکاری نیز وجود دارد. پایان جنگ سرد امکان همکاری بیشتر را فراهم کرد، اگرچه مرحله جدیدی از رقابت را نیز مشخص کرد.

در دهه گذشته، سه عامل اصلی وجود دارد که به تقویت روابط بین آنکارا و مسکو کمک کرد: اول، رجب طیب اردوغان و ولادیمیر پوتین موفق شده‌اند خود را به عنوان رهبران قوی با گرایش‌های اقتدارگرایانه‌تر تثبیت کنند، که امکان تصمیم‌گیری فردی بیشتری را فراهم می‌کند. دوم، تحولات امنیتی در خاورمیانه و شمال آفریقا پس از بهار عربی، همراه با کاهش نفوذ آمریکا، تغییرات عمده ای را در معادلات منطقه ای ایجاد کرد. سوم، روسیه وارد تقابل عمیق‌تری با غرب شده و تلاش‌های خود را برای تضعیف اتحادهای تحت رهبری ایالات متحده از جمله ناتو تشدید کرده است. این تحولات باعث تقویت روابط بین آنکارا و مسکو شده است.

از دیدگاه کرملین، ترکیه به عنوان یک شریک حیاتی در پیشبرد منافع منطقه ای و جهانی روسیه در برابر ایالات متحده و غرب تلقی می شد. تشدید شکاف بین ترکیه و شرکای غربی آن بر سر موضوعاتی مانند سوریه، حقوق بشر، حمایت از مخالفان محلی، و روند متوقف شده الحاق به اتحادیه اروپا، ترکیه را به یک بازیگر اصلی در جبهه ترانس آتلانتیک تبدیل کرده است که با متحدان سنتی خود مقابله می کند. روسیه نیز از این شکاف ها استفاده کرد و با تقویت همکاری های انرژی و افزایش وابستگی اروپا به گاز خود از طریق ترکیه، آنها را به یک اهرم مهم ژئوپلیتیکی تبدیل کرد.

ابعاد اقتصادی

ترکیه برای تامین انرژی به واردات وابسته است و روسیه نقش مهمی در تامین این نیازها دارد. از زمان حمله روسیه به اوکراین، وابستگی انرژی بین دو کشور به طور قابل توجهی افزایش یافته است و ترکیه سومین مصرف کننده بزرگ سوخت های فسیلی روسیه شده است. توسعه خطوط لوله گاز طبیعی و افزایش تجارت نفت و زغال سنگ نشان دهنده عمق فزاینده روابط انرژی بین دو کشور است که به ویژه پس از تحریم های غرب علیه روسیه تقویت شده است.

همکاری‌های انرژی روسیه و ترکیه به حوزه انرژی هسته‌ای نیز گسترش یافته است. Rosatom مسئول ساخت اولین نیروگاه هسته ای ترکیه در Akkuyu است که نگرانی هایی را در مورد امنیت زیرساخت های حیاتی در قلمرو ناتو ایجاد کرده است. علاوه بر این، روسیه با تأمین مالی پروژه‌ها و ارائه تخفیف‌های ویژه در معاملات انرژی، نقش حمایتی مهمی برای ترکیه ایفا کرده است. این نقش موقعیت دولت او را به ویژه در دوران مبارزات انتخاباتی اردوغان تقویت کرد.

از منظر ژئوپلیتیک، همکاری در زمینه انرژی برای هر دو کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با دسترسی محدود روسیه به بازارهای اروپایی، ترکیه به یکی از مسیرهای اصلی صادرات انرژی به اتحادیه اروپا تبدیل شده است. این موقعیت به آنکارا اهرم مهمی در برابر مسکو می‌دهد و به ترکیه کمک می‌کند تا نقش خود را به عنوان یک مرکز منطقه‌ای برای خرید، پردازش و صادرات نفت و گاز از همسایگان غنی از انرژی خود تقویت کند.

جنگ در اوکراین به طور چشمگیری توازن قوا را در روابط ترکیه و روسیه تغییر داده و ترکیه را در موقعیت نسبتا برتر قرار داده است. روسیه در حال حاضر بیشتر از نیاز ترکیه به همکاری با ترکیه متکی است و این موضوع باعث شده است تا مسکو نسبت به خواسته های آنکارا انعطاف بیشتری از خود نشان دهد، به خصوص در زمان انتخابات سال 2023، روسیه حتی در بحران های منطقه ای نیز سعی در جلب نظر ترکیه داشته است از حمایت آنکارا بهره مند شوند.

جنگ پوتین در اوکراین تأثیرات ماندگاری بر جایگاه جهانی روسیه خواهد داشت و در عین حال فرصت های جدیدی را برای ترکیه برای تقویت روابط خود با غرب و حمایت از اوکراین فراهم می کند. ترکیه با حفظ روابط متوازن با روسیه و در عین حال کاهش وابستگی خود به روسیه، تلاش می کند سیاست خارجی مستقلی را دنبال کند. این رویکرد محتاطانه به ویژه با توجه به تهدیدات هسته ای و نقش ترکیه در ناتو بسیار مهم است.

علیرغم وابستگی شدید ترکیه به انرژی فسیلی روسیه، آنکارا به دنبال تنوع بخشیدن به منابع انرژی و کاهش خطرات موجود است. ترکیه بر اساس سه فرض اساسی عمل می کند: حفظ روابط مثبت با روسیه به منظور جلوگیری از اختلال در جریان انرژی، حفظ بازار ترکیه برای روسیه در شرایط تحریم و به حداقل رساندن خطرات مرتبط با پروژه نیروگاه هسته ای آکویو. به منظور تقویت موقعیت ترکیه در چارچوب امنیتی غرب، سیاست گذاران ترانس آتلانتیک باید برای گسترش تعاملات سیاسی، تقویت همکاری دفاعی و مشارکت در گفتگوی عمیق تر در مورد انرژی و تغییرات آب و هوایی تلاش کنند.

نتیجه گیری

روابط ترکیه و روسیه در دهه های اخیر به ویژه تحت رهبری اردوغان و پوتین شاهد تغییرات عمده ای بوده است. ترکیه در تلاش است تا تعادلی بین تعامل با روسیه، همکاری با غرب به ویژه ناتو و حفظ منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود ایجاد کند. با این حال، نزدیکی ترکیه به روسیه و خرید سامانه دفاعی اس-400 با تعهدات آنکارا در قبال ناتو در تناقض است و تردیدهایی را در مورد جهت گیری سیاست خارجی ترکیه ایجاد می کند. تقویت همکاری های انرژی به عنوان یکی از زمینه های اصلی روابط دو کشور به ویژه پس از تحریم های غرب علیه روسیه، جایگاه ترکیه را به عنوان یکی از مسیرهای مهم صادرات انرژی روسیه به اروپا تقویت کرده است.

با وجود چالش های موجود در روابط دو کشور، ترکیه و روسیه توانستند روابط خود را به طور موقت مدیریت کنند و منافع مشترک را در مناطقی مانند خاورمیانه و دریای سیاه حفظ کنند. ترکیه در عین حال به دنبال کاهش وابستگی خود به انرژی روسیه و تنوع بخشیدن به منابع تامین انرژی خود است و در عین حال اقداماتی را برای تقویت همکاری های امنیتی و سیاسی با غرب انجام می دهد. نشانه هایی از نزدیک شدن تدریجی ترکیه و غرب وجود دارد و اقدامات مشترک در زمینه های دفاعی، انرژی و دیپلماسی می تواند نقش مهمی در تقویت موقعیت ترکیه در معماری امنیتی غرب داشته باشد.