بازی خطرناک و پرریسک اردوغان در سوریه

آینده جیمی دیتمر خبرنگار بین المللی مجله پولیتیکو

طبق گفته های پولیتیکو به نقل از همه در یکدر سال 2016، نیروهای شبه نظامی متحد ایران، با حمایت حملات هوایی شدید روسیه، توانستند شهر استراتژیک حلب را پس از چهار سال کنترل شورشیان، به حاکمیت دولت بشار اسد بازگردانند. در آن زمان تصور می شد که این شهر برای همیشه در کنترل دولت سوریه باقی بماند. با این حال، در یک تحول غیرمنتظره در هفته گذشته، تنها در عرض 72 ساعت، حلب بار دیگر به دست شبه نظامیان اسلام‌گرا افتاد.

سیاست های ترکیه در سوریه: از تهدید کردها تا نارضایتی از بشار اسد

یکی از جنبه های مهم تحولات اخیر که نباید نادیده گرفته شود، نقش مانورهای سیاسی و نظامی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه است. اردوغان که همواره به دنبال محدود کردن تهدیدهای واقعی یا بالقوه نیروهای کرد سوریه بوده است، با توجه به حمایت آمریکا از این گروه ها، این اقدامات را تشدید کرده است. از سوی دیگر، نارضایتی ترکیه از خودداری بشار اسد از پذیرش پیشنهاد آشتی، اوضاع را بیش از پیش پیچیده کرده و مبنای سیاست های ترکیه در این منطقه قرار گرفته است.

سقوط سریع و غیرمنتظره حلب بار دیگر ضعف های عمیق ساختاری در ارتش دولت سوریه را آشکار کرد. نیروهای بشار اسد که با مشکلات روحی و انگیزشی جدی مواجه بودند، از نظر سازماندهی و آمادگی نظامی نیز در وضعیت اسفباری قرار داشتند. آلبرتو ام. فرناندز، دیپلمات سابق آمریکایی، در تحلیلی از وضعیت ارتش سوریه گفت: «ارتش عربی سوریه فقط یک پوسته توخالی است، بسیار ضعیف‌تر از آمار و ارقام مربوط به تعداد نیروها یا سلاح‌ها». . با فروپاشی اقتصاد سوریه، افسران ارتش به سربازان رشوه می دهند تا مرخصی های طولانی بگیرند و به مشاغل دیگر بازگردند تا حقوق ناچیز خود را جبران کنند. وی افزود: «وضعیت به حدی بد شده است که برخی از واحدها پس از از دست دادن رهبران خود کاملاً متلاشی شده و متواری شده اند.

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه سعی کرد از تحولات مرزی سوریه فاصله بگیرد و نقش یک ناظر ناراضی را بازی کند. وی روز دوشنبه در بیانیه ای گفت: «ما از نزدیک وضعیت را زیر نظر داریم. ما مدت‌هاست هشدار داده‌ایم که چرخه خشونت در خاورمیانه می‌تواند سوریه را نیز تحت تأثیر قرار دهد. وقایع اخیر نشان داد که ترکیه حق داشت.» اما بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که عملیات اخیر بدون اطلاع و تایید آنکارا امکان پذیر نبود.

به گفته هادی البحرا، رئیس یکی از گروه های مخالف سوری که مورد حمایت جامعه جهانی است، برنامه ریزی برای حمله به حلب از سال گذشته آغاز شد. این برنامه شامل همکاری تحریر الشام و بیش از دوازده گروه شبه نظامی وابسته به ارتش ملی سوریه بود. گروه هایی که با حمایت مستقیم ترکیه فعالیت می کنند و هدف اصلی آنها مقابله با کردهای سوریه است. به سختی می توان باور کرد که مقامات ترکیه از این برنامه ریزی مطلع نبودند. به خصوص که بر اساس گزارش اطلاعاتی منتشر شده توسط مرکز سفران، یک گروه تحقیقاتی که توسط مقامات سابق اطلاعاتی آمریکا و انگلیس تأسیس شده است، «حمله به حلب… به دلیل مداخله ترکیه و تغییر زمان به تأخیر افتاده است».

آیا ترکیه می تواند بر تحولات غیرمنتظره غلبه کند؟

از سال 2020، خطوط مقدم جنگ داخلی سوریه تا حد زیادی راکد مانده است، اگرچه درگیری های متناوب و شدید در این دوره رخ داده است. در این مدت، بشار اسد موفق شد بسیاری از مناطق سوریه و شهرهای بزرگ آن را تحت کنترل خود نگه دارد. در مقابل، اتحاد شورشیان اسلام‌گرا به رهبری حیات تحریر الشام، که ترکیه به طور ضمنی حضور آنها را تحمل کرده است، همچنان در ادلب و بخش‌هایی از حومه غربی حلب در محاصره است. در همین حال، نیروهای ترکیه و شبه‌نظامیان وابسته، نواری از خاک سوریه در شمال حلب را اداره می‌کنند که قبلاً در کنترل نیروهای کرد بود. در شمال شرقی سوریه، نیروهای سوریه دموکراتیک به رهبری کردها که به عنوان متحدان آمریکا در جنگ علیه داعش شناخته می شوند، عمدتاً به حال خود رها شده اند و از حمایت فعال بین المللی محروم شده اند.

عملیات اخیر معادلات میدانی در سوریه را به شدت تغییر داده است، اما پیامدهای آن هنوز در هاله ای از عدم قطعیت احاطه شده است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اکنون دارای اهرم های قدرت زیادی است، اما توانایی او برای حفظ کنترل به تحولات آینده بستگی دارد. اردوغان به خوبی می داند که خارج شدن از کنترل اوضاع و سقوط احتمالی دولت بشار اسد می تواند پیامدهای گسترده ای برای منافع ترکیه داشته باشد. اما بخشی از این معادله مربوط به رفتار هیئت تحریرالشام است. اگر این گروه طبق برنامه عمل کند و در حلب مستقر شود و مانند ادلب بر تشکیل حکومت اسلامی متمرکز شود، ممکن است اوضاع به نفع اردوغان شود. اما اگر نیروهای بشار اسد نتوانند مقاومت کنند و دفاع آنها فرو بریزد و هیئت تحریر الشام به سمت جنوب حماه پیشروی کند، اردوغان ممکن است با وضعیتی فراتر از انتظارات و برنامه هایش مواجه شود.

ترکیه و کردها: از فشار نظامی تا تحولات سیاسی در شمال شرق سوریه

در ماه‌های اخیر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه تلاش‌های شدیدی انجام داده است تا بشار اسد را مجبور به پذیرش حل و فصل کند. اما رئیس جمهور سوریه که این پیشنهاد را رد کرد، به صراحت اعلام کرد که شرط اساسی هرگونه عادی سازی روابط، خروج هزاران نیروی نظامی ترکیه و شبه نظامیان تحت حمایت آنکارا از خاک سوریه است. به همین دلیل، بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که عملیات اخیر را می توان بخشی از تلاش های ترکیه برای فشار بر دولت سوریه دانست. هدف اصلی این تلاش ها عادی سازی روابط و دستیابی به راه حل سیاسی برای پایان دادن به جنگ داخلی سوریه است. در صورت تحقق این هدف، اردوغان می‌تواند 4.7 میلیون آواره سوری ساکن ترکیه را بازگرداند.

چنین مصالحه ای احتمالاً هزینه زیادی برای کردها خواهد داشت و می تواند منجر به کاهش خودمختاری آنها در شمال شرقی سوریه شود. ترکیه و نیروهای وابسته به آن در حال گسترش کنترل خود بر شهرها و روستاهای تحت نفوذ کردها در نزدیکی مرز هستند. در آخرین تحولات، ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه موفق شد پایگاه های کردها در تل رفعت و همچنین شهرها و روستاهای تحت کنترل نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF) در شرق حلب را تصرف کند.

آیا کرملین قادر به تحمیل راه حل های سیاسی خواهد بود؟

اما موضع روسیه در این مورد چیست؟ در شرایط فعلی، مسکو بر اولویت های دیگری از جمله جنگ در اوکراین تمرکز دارد. تاکنون، هواپیماهای جنگی روسیه تنها در حملات محدود از نیروهای اسد حمایت کرده‌اند و این گمانه‌زنی را برانگیخته است که کرملین از عملیات آتی آگاه است و از افزایش فشار بر اسد ناراضی است.

روسیه نیز مانند ترکیه، بشار اسد را به آشتی با رجب طیب اردوغان و یافتن راه حل های سیاسی برای پایان دادن به جنگ داخلی سوریه تشویق کرده است. این مصالحه می تواند راه را برای فرصت های تجاری برای شرکت های روسی در سوریه هموار کند و در عین حال امنیت پایگاه های هوایی و دریایی راهبردی روسیه در این کشور را نیز تضمین کند. کرملین تابستان گذشته چندین بار تلاش کرد تا دیدارهای مستقیم بین رهبران سوریه و ترکیه برگزار کند، اما این تلاش ها به دلیل موانع سیاسی و اختلافات موجود ناکام ماند.

اکنون ممکن است این تلاش ها به ثمر بنشیند. علی‌رغم همه صحبت‌ها درباره توطئه اسرائیل، عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران، این هفته سفری سریع به آنکارا داشت تا با هاکان فیدان همتای ترک خود دیدار کند. در این دیدار دو طرف توافق کردند که ترکیه، ایران و روسیه مذاکرات سه جانبه جدیدی برای بررسی بحران سوریه برگزار کنند. عراقچی در این دیدار گفت: تصمیم داریم رایزنی‌ها و گفت‌وگوهای نزدیک‌تری داشته باشیم و به یاری خداوند برای بهبود اوضاع در جهت صلح و ثبات در منطقه همکاری خواهیم کرد.